Η Δήλος είναι νήσος των Κυκλάδων, δυτικά της Μυκόνου. Έχει έκταση 3,4 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Το υψηλότερο σημείο του νησιού είναι η κορυφή του λόφου Κύνθος, που βρίσκεται στο κέντρο του και έχει ύψος 115 μέτρα. Ο πληθυσμός του, σύμφωνα με την απογραφή του 2011, είναι 24 κάτοικοι, οι οποίοι ανήκουν κατά κύριο λόγο στο προσωπικό του αρχαιολογικού χώρου ή του αρχαιολογικού μουσείου της Δήλου. Το νησί διαθέτει επίσης μικρό λιμανάκι στη δυτική του πλευρά, το οποίο εξυπηρετεί τα τουριστικά πλοιάρια που φέρνουν επισκέπτες για τον αρχαιολογικό χώρο. Τα περισσότερα αναχωρούν από τη γειτονική Μύκονο Δίπλα στη Δήλο υπάρχει ένα μεγαλύτερης έκτασης νησί που λέγεται Ρήνεια.
Μυθολογία
H μυθολογία συνέδεσε τη Δήλο με τη γέννηση των θεών Απόλλωνα και Άρτεμης. Για το λόγο αυτό η Δήλος αποτελούσε ιερό τόπο κατά την αρχαιότητα. Όπως αναφέρει ο σχετικός μύθος, η Δήλος ήταν αρχικά ένα μικρό πλεούμενο νησί που έπλεε άσκοπα στο πέλαγος. Όταν η Λητώ, κόρη του Τιτάνα Κόιου, έμεινε έγκυος από το Δία, προκάλεσε την οργή της Ήρας, η οποία την καταδίωκε και δεν μπορούσε να βρει καταφύγιο πουθενά. Τότε ο Δίας παρακάλεσε τον Ποσειδώνα να της προσφέρει καταφύγιο και ο Ποσειδώνας ακινητοποίησε το πλεούμενο νησί με αποτέλεσμα να σχηματιστεί η Δήλος. Στη Δήλο βρήκε καταφύγιο η Λητώ και γέννησε τους δύο δίδυμους θεούς.
Ιστορία
Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Κάρες, που είχαν ως κύρια δραστηριότητά τους την πειρατεία. Το 16ο αιώνα π.Χ. εξαπλώθηκαν στην περιοχή των Κυκλάδων οι Μυκηναίοι, που εγκαταστάθηκαν και στη Δήλο. Εκείνη την εποχή πρέπει να άρχισε να αποκτάει η Δήλος ιερό χαρακτήρα, κάτι που το συναντάμε ήδη μερικούς αιώνες αργότερα, την εποχή που γράφτηκαν τα Ομηρικά έπη. Την περίοδο της μετανάστευσης των Ιώνων προς τη Μικρά Ασία η Δήλος κατοικήθηκε από Ίωνες. Επειδή βρισκόταν στο κέντρο των περιοχών εγκατάστασής τους έγινε το θρησκευτικό τους κέντρο.
Μετά το τέλος των Περσικών πολέμων, το 478 π.Χ., ιδρύθηκε η Δηλιακή Συμμαχία, μία συμμαχία πόλεων κρατών στην οποία την πρωτοκαθεδρία είχε η Αθήνα. Η Δήλος ήταν η έδρα της συμμαχίας και σ’ αυτήν φυλασσόταν το κοινό ταμείο μέχρι το 454 π.Χ., οπότε ο Περικλής το μετέφερε στην Αθήνα.
Την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι, επηρεαζόμενοι από τις καταστροφές που δέχονταν τα πρώτα χρόνια του πολέμου, αποφάσισαν να προχωρήσουν στον εξαγνισμό του νησιού. Αποφάσισαν να μη γεννιέται και να μη θάβεται κανείς στο νησί. Επίσης το 422 εξόρισαν όλο τον πληθυσμό του νησιού, που εγκαταστάθηκε τελικά στο Αδραμύττιο της Μικράς Ασίας.
Λίγα χρόνια μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου ιδρύθηκε η δεύτερη Δηλιακή συμμαχία. Η Δήλος έγινε ξανά κέντρο της συμμαχίας μέχρι το 314 π.Χ., οπότε οι Μακεδόνες με βασιλιά τον Αντίγονο Γονατά απέσπασαν το νησί από τους Αθηναίους και το ανακήρυξαν ανεξάρτητο.
Η περίοδος της ανεξαρτησίας που διήρκεσε από το 314 έως το 166 ήταν περίοδος ακμής για το νησί. Το νησί εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό κέντρο. Ακόμα περισσότερο θα αναπτυχθεί μετά το 166 π.Χ., όταν και πέρασε στον έλεγχο της Ρώμης. Οι Ρωμαίοι ανακήρυξαν τη Δήλο ελεύθερο λιμάνι και το νησί συγκέντρωσε εμπόρους και πλοιοκτήτες. Μετατράπηκε επίσης σε δουλεμπορικό κέντρο, αφού ήταν μία από τις κύριες εμπορικές δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν τότε. Υπολογίζεται πως σ’ αυτή τη χρονική περίοδο, στη Δήλο κατοικούσαν 30.000 άνθρωποι, ένας πολύ μεγάλος πληθυσμός για την έκταση του νησιού.
Η Δήλος δεν αντιμετώπιζε κινδύνους επιδρομών λόγω του ιερού της χαρακτήρα. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν εμπόδισε το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη να προχωρήσει σε λεηλασία του νησιού το 88 π.Χ. Λίγα χρόνια μετά το 69 π.Χ. το νησί δέχτηκε νέα καταστροφική επιδρομή από πειρατές με αποτέλεσμα να αρχίσει σταδιακά η παρακμή του .
Κατά τη διάρκεια του 8ου και του 9ου αιώνα το νησί δέχτηκε διαδοχικές επιδρομές από Σλάβους αρχικά και Σαρακηνούς στη συνέχεια με αποτέλεσμα να ερημώσει τελείως. Τα επόμενα χρόνια τα ερείπια του νησιού χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά από τους κατοίκους των γύρω νησιών.
Η Δήλος βγήκε από την αφάνεια στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν ξεκίνησε η αρχαιολογική έρευνα στο νησί. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1873 από την αρχαιολογική σχολή Αθηνών και συνεχίστηκαν την περίοδο από το 1904 μέχρι το 1914. Σημαντική ανασκαφική έρευνα έγινε και στο διάστημα 1958-1975. Η Δήλος ανακηρύχθηκε το 1990 Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO.